Biti balkanski pionir inovativnih rješenja, strateški i operativno sinergetski djelovati, graditi transparentno, pravedno, efikasno i digitalno crnogorsko društvo, imperativ je dekade koja slijedi, obaveza i odgovornost digitalne generacije. Jačanje crnogorske IT privrede, primjena moderne zakonske infrastrukture, ulaganje u e-turizam, e-obrazovanje i e-zdravstvo, podrška iz naučno-istraživačkih i razvojnih centara, suštinska digitalizacija javnog sektora, finansijsko otvaranje zemlje ka globalnim online sistemima naplate, podrška start-up i malim biznisima i kreativnim industrijama rezultiraće izgradnjom moćnog digitalnog brenda e-Montenegro. Principi stvaranja digitalne destinacije Montenegro treba da se temelje na postizanju međusektorske integracije javnog, akademskog i biznis djelovanja, moraju dosljedno i sinhronizovano prenijeti poruke i suštinske benefite tehnološkog razvoja svim nivoima društva.

1. Budimo dio ekspanzije elektronske trgovine, koja je tek na početku. Uprkos činjenici da Crna Gora trenutno ima svega 400 aktivnih online prodavnica i da preko 50% stanovništva nikada nije trgovalo online, godišnji rast eCommerce transakcija u Crnoj Gori u kontinuitetu je preko 30%. Na kraju 2020. prema tendenciji rasta koji je dodatno uslovljen korona krizom očekuje se da crnogorskim platnim karticama premašimo čak 2 miliona internet transakcija. Online trgovina je postala realnost, iako prateći globalnu ekspanziju, tek smo na početku. Procjena je da će se u svijetu tokom narednih deset godina preko 85% biznisa obavljati online. Dvije trećine naših građana koji i dalje transakcije iniciraju u gotovini ili papirnoj formi, nužno je edukovati i ubijediti da prihvate sve benefite elektronskog načina funkcionisanja.

2. Estonija je naša benchmark e-destinacija. Crna Gora je stabilna zemlja, razvoj digitalne ekonomije je u zamahu, građani sve lakše prihvataju nove tehnologije. Težimo biti prva balkanska e-destinacija primamljiva online biznisima, a na tom putu Estonija je naša (reper) benchmark destinacija. Estonija je digitalno putovanje počela sada već daleke 1997. godine, a danas 2020. godine, 99% usluga javnog sektora u ovoj državi obavlja se digitalno. “Trebao sam zvati Estonce kada smo razvijali website za zdravstvo”, govorio je tada Barack Obama. Estonci su shvatili da je usluga koja nije digitalna u stvari najskuplja usluga! Ova država štedi čak 1400 godina radnog vremena ili 2% godišnjeg BDP-a usljed digitalizovanih javnih servisa.

3. Generišimo e-tražnju diferenciranjem zdravstvenim turizmom. Kao turistička destinacija 65% BDP-a generišemo iz tercijarnog (uslužnog) sektora, a 25-30% iz turističke privrede. Diferenciranje turističkog proizvoda zdravstvenim i dental turizmom i upotrebom naprednih tehnologija u medicini, sa fokusom na onkologiju, rehabilitaciju, proizvodnju farmakopreparata, brendiranje ljekovitog blata, nutricionizam i primjenu istraživanja u sportsko-rekreativnom i wellness turizmu, postaju velika razvojna šansa turističke ponude tokom cijele godine. Savremene tehnologije u ovom segmentu umanjiće visoku supstitucionalnost (zamjenjivost) turističkog proizvoda naše destinacije sa sličnim proizvodom konkurentnih destinacija, a inače mobilnu turističku tražnju usmjeriti da gravitira ka Crnoj Gori kao regionalnom centru zdravstvenog turizma.

4. e-Poljoprivreda. Poljoprivreda i jačanje lanca vrijednosti organske proizvodnje, naročito u funkciji turizma i vrijednosti nacionalnog brenda, uvijek će biti sektor izraženog ekonomskog potencijala i neminovna karika digitalnog ekosistema. Pametno upravljanje proizvodnjom, skladištenje i transport hrane važan su segment primjene novih tehnologija. Primjeri su brojni, a među najizraženijim tokom pandemije su rast Facebook grupe Kupujmo domaće – Podržimo male proizvođače hrane u Crnoj Gori sa preko 40.000 poveznanih korisnika koji žele kvalitetne domaće namirnice. Takođe, vrlo uspješan call-to-action brend Biraj crnogorsko u kratkom roku objedinio je proizvođače iz Crne Gore. Sa racionalnom brend mantrom, ali i emotivnom brend porukom „Koliko god da je, naše je“ i upečatljivim identitetom uspješno je približio lanac vrijednosti od proizvođača do proizvoda na polici.

5. Izgradimo i pravilno pozicionirajmo digitalni brend “e-Montenegro”. Turistički brend “Divlja ljepota” u digitalnom ekosistemu neće biti dovoljan, potrebna je i druga strana medalje – moćan, digitalni nacionalni “e-Montenegro” brend i njegovo strateško pozicioniranje. Kreiranje brenda digitalnog i uzbudljivog indentiteta na principima čulnog i emocionalnog brendiranja mora biti usmjereno ka prenosu konkretnih benefita tehnološkog razvoja. Uspješan digitalni brend “e-Montenegro” potrebno je uključiti u svakodnevna životna iskustva građana Crne Gore, pokrenuti njegovu interakciju u svim segmentima i do krajnjih korisnika.

6. Centralizujmo sistem podrške za start-up i SME segment, pristupom 360 stepeni. Mala smo fleksibilna zemlja, lakog načina vođenja biznisa, efikasnog sistema administracije kada su u pitanju inovacije i razvoj. Ipak, pravni okvir e-trgovine se usložnjava (GDPR), a s obzirom da se radi o oblasti koja konstantno raste, startup i malom biznisu treba omogućiti kontinuiranu podršku u nekoliko pravaca. Osnovni IT razvoj online prodavnice prema standardima online sistema naplate, uvezivanje sa aspekta sigurnosnih standarda i prihvata svih platnih kartica, marketing podrška, edukacija i pokretanje online kampanja, pravilno targetiranje i pozicioniranje malog biznisa u online prostoru, jak sistem distribucije samo su osnovni pravci zaokruženog okvira podrške preduzećima na online crnogorskom tržištu.

7. Napravimo moćnu e-State! Spajanje svih vladinih kancelarija, stalni treninzi i edukacija zaposlenih u javnom sektoru, uključivanje građana sa ciljem da učestvuju u kreiranju digitalne usluge veće vrijednosti izazovi su nadležnih institucija. Digitalnu uslugu javnog sektora (e-ID, e-Notar, e-Zdravlje, e-Learning, e-Policija, e-Drzavljanstvo, e-Tickets, e-Porez) kontinuirano moraju da “napajaju” nove tehnologije kreirane od strane domaćeg ICT sektora, preduzetnika i startapova. A dobri primjeri su već tu – zahvaljujući e-servisima u zdravstvu u 2020. izbjegli smo čak 400.000 fizičkih kontakata tokom pandemije.  

8. Investirajmo u vještačku inteligenciju, snabdijevajmo podacima svaki digitalni proces. Prikupljanje podataka i donošenje odluka u procesu upravljanja podacima više niko ne dovodi u pitanje. Podacima ćemo hraniti servere (“digitalne oblake”), a mašinskim učenjem njihovu upotrebnu vrijednosti staviti u funkciju digitalne transformacije društva. Strategijom vještačke inteligencije (Artificial Intelligence) unaprijedićemo digitalno okruženje u svim segmentima dodajući mu novu vrijednost, predvidjeti ponašanje potrošača, velikih IT sistema, pokrenuti novi način vođenja biznisa u finansijskom okruženju.

9. Otvorimo zemlju ka globalnim sistemima online naplate. Veliki platni online sistemi i procesori kartica okosnica su digitalizacije društva. Postavljanje finansijskog sistema na način da “hvata i zadržava” start-upove i mala preduzeća i usmjerava ih na digitalne kanale omogućujući izvoz proizvoda i usluga moguće je uz proaktivan i udružen ICT i bankarski sektor. Dok je sa jedne strane obavezna finansijska edukacija građana koji moraju imati besplatni Internet, račun u banci i makar jednu aktivnu platnu karticu, s druge strane potrebno je riješiti opravdan problem IT zajednice i brzo “kačenje” na globalne eCommerce sisteme. Nova crnogorska elektronska lična karta omogućava brzu elektronsku verifikaciju, sigurnije poslovanje a uvezana sa online platnim sistemima, rezultiraće većim stepenom korišćenja elektronske trgovine i elektronskih usluga.

10. Jednostavno, digitalizujmo sve! Automatska naplata parkinga bez slanja poruka, aplikacija za dozvole za lov i ribolov, elektronska prijava nepravilnosti na svim nivoima, elektronske karte za posjetu pozorišta, nacionalnih parkova, galerija i muzeja, virtuelne ture turističkim mjestima, i brojne druge „male“ digitalne stvari već sjutra mogu biti veliki biznisi. Digitalizujmo svaki segment i svaki proces, čak i onaj koji neće odmah rezultirati velikim prihodima.

Autor je eksterni ekspert Ministarstva nauke Crne Gore za eCommerce, bankarstvo i digitalizaciju. Doktor ekonomskih nauka, docent na Fakultetu za menadžment u Herceg Novom i Fakultetu za bankarstvo, osiguranje i finansije u Beogradu. Autor je knjige “Brend menadžment turističke destinacije“.